هر آنچه که باید در مورد چهارشنبه آخر سال بدانید!

هر آنچه که باید در مورد چهارشنبه آخر سال بدانید!

ابتدا باید بدانید که روز خاصی برای جشن، توسط ایرانیان قبل از اسلام در نظر گرفته نمی شد. بلکه تنها جشنی را در روزهای پایانی زمستان، درست وقتی که زمین در حال گرم شدن بود، برگزار می کردند. سپس این جشن در دوران بعد از اسلام و حمله اعراب، به روز چهارشنبه موکول شد و علت این امر هم نحس بودن چهارشنبه از دید  اعراب بود.

تاریخچه چهارشنبه سوری و معنای لغوی آن

دو واژه چهارشنبه و سوری در ریشه شناسی لغت چهارشنبه سوری وجود دارد. همانگونه که مطلع هستید چهارشنبه یکی از روزهای هفته بوده و واژه سوری نیز به مفهوم پایکوبی و جشن می باشد. بر اساس آیین باستان و در این روز آتش بزرگی از ظهر برپا شده و تا فرا رسیدن صبح روشن باقی می ماند و مردم با پریدن از روی آن و زمزمه عبارت معروف زردی من از تو، سرخی تو از من، پاک و تطهیر می شدند. این شعر از قدیم توسط ایرانیان برای آتش خوانده می شد و در واقع مردم به عنوان دعایی از آتش، درخواست دوری از کسالت ها، بیماری ها و نگرانی های سال قبل را می کردند تا آغازی همراه با سرزندگی و شادمانی در سال جدید داشته باشند. علاوه بر این، چهارشنبه سوری را می توان نخستین جشن جهت استقبال از بهار تلقی نمود. 

با اینکه خیلی از جشن های باستانی ما با گذشت زمان فراموش شده اند اما جشن چهارشنبه آخر سال از جمله جشن هایی است که همچنان توسط ما ایرانیان قبل از آمدن عید نوروز و در ماه اسفند برگزار می شود. همچنین، به اعتقاد بسیاری از افراد، زرتشتیان پریدن از روی آتش را عملی ناپسند و مکروه می دانستند و از این رو، این جشن را نمی توان مختص زرتشتیان دانست. علاوه بر آن، لغت سور، نه تنها به معنای پایکوبی و جشن است، بلکه به سرخی آتش نیز اشاره دارد. ضمناً می توان به میزان قدمت این جشن باستانی با آمدن نام آن در شاهنامه فردوسی نیز پی برد.

آشنایی با آیین چهارشنبه آخر سال

به گفته برخی از پژوهشگران، چهارشنبه آخر سال دارای پیشینه بسیار کهنی می باشد و حتی قدمت آن در ایران به دوران پیش از پدید آمدن مذهب زرتشت برمی گردد. با توجه به نبود هفته در ایران باستان، این جشن در ده روز پایانی سال برگزار می شد. به اعتقاد ایرانیان باستان، نباید آلودگی و چرک سال کهنه به نوروز منتقل می شد و از آنجا که امکان شستشوی همه آلودگی ها با آب وجود نداشت، با روی آوردن به آتش به عنوان مظهر پاکی در کنار آب، اقدام به سوزاندن وسایل بدون کاربرد و ضد عفونی کردن مکان زندگی خود می کردند.

با توجه به اینکه آتش به عنوان عنصر اصلی جشن چهارشنبه آخر سال محسوب می شود، مردم با خارج شدن از خانه های خود و حلقه زدن دور آتش غم و ناراحتی را به آتش می سپردند. از قدیم تاکنون، برای این جشن آداب و رسوم زیادی در نظر گرفته می شد که متاسفانه امروزه بسیاری از آنها فراموش شده اند. در ادامه به شرح مختصری از آنها خواهیم پرداخت:

آجیل مشکل گشا

 در این روز، مردم با تعارف کردن آجیل مشکل گشا به هم، اعتقاد داشتند که این کار سبب مهربانی و وفاداری بیشتر خواهد شد.

فالگوش ایستادن

 در این مراسم دختران جوان پس از نیت کردن، پشت دیواری ایستاده و با گوش دادن به سخنان رهگذران به تفسیر آنها پرداخته و جواب نیت خود را می گرفتند.

قاشق زنی

 در شب چهارشنبه آخر سال، دختران و پسران اقدام به پوشاندن چهره خود با سر کردن چادر نموده و به طرف خانه همسایه می رفتند و همسایه ها نیز وقتی صدای خوردن قاشق به کاسه را می شنیدند از خانه خارج شده و درون کاسه را پر از شیرینی و آجیل می کردند.

کوزه شکنی در مراسم چهارشنبه آخر سال

 در چهارشنبه آخر سال، مردم اقدام به پرت کردن کوزه های قدیمی و فرسوده خود از بالای پشت بام می کردند. چرا که اعتقاد به انباشته شدن قضا و بلاهای بد طول سال در آن داشتند و با این کار، بلاها را از خود دور کرده و کوزه جدیدی می خریدند. 

معرفی آداب و رسوم باستانی چهارشنبه آخر سال 

هر یک از شهرهای ایران دارای آداب و رسوم خاصی برای برپایی چهارشنبه آخر سال می باشند که بسته به فرهنگ و مناسبات قومی و قبیله ای در این شهرها برگزار می گردد. در ادامه به شرح نحوه برپایی این جشن در برخی از شهرهای ایران می پردازیم.

شیراز

در شیراز جشن چهارشنبه آخر سال در قالب برپایی آتش در کوچه و خانه ها، اسپند دود کردن، فال گوش ایستادن و نمک دور سر گرداندن انجام می گیرد. همچنین سرودهای مخصوصی در زمان نمک گرداندن و اسپند دود کردن توسط زنان خوانده می شود. صحن بقعه حضرت شاه چراغ در قدیم، به عنوان مکان برگزاری جشن چهارشنبه آخر سال در نظر گرفته می شد.

مازندران

مردم در این استان همانند گذشته، اهمیت زیادی به برپایی اصولی و صحیح جشن چهارشنبه آخر سال می دهند. پخت آش چهل گیاه یا گزنه و آش ترش و همچنین روشن کردن 7 کپه آتش از جمله رسومات این استان است. شال انداختن برای دریافت مشتلق، فال گوش ایستادن و قاشق زنی از آداب دیگر این جشن در مازندران است. 

قزوین

جشن چهارشنبه آخر سال در شهر قزوین با حس و حال پرشوری انجام می شود. درست کردن تخم مرغ رنگی، پخت انواع شیرینی جات، خوردن انار، هندوانه، سبزی پلو با ماهی، تنقلات مختلفی همچون تخمه، کشمش، انجیر خشک، گردو و آجیل مشکل گشا از جمله آداب این جشن در شهر قزوین است. در این شب، غذای دیماج که از سبزی، خیار، پیاز داغ، گردو، نان محلی خشک تشکیل شده، پخته می شود. پلوی هفت رنگ یا مرصع پلو، فالگوش نشینی، از روی آتش پریدن، قاشق زنی، دادن نذری به افراد نیازمند و کوزه شکستن از دیگر مراسمات چهارشنبه سوری در این شهر است. خرید آینه نو، از دید قزوینی ها در چهارشنبه آخر سال، خوش یمن تلقی می شود. 

اردبیل

در شهر مغان اردبیل، مردم با رفتن دسته جمعی به کنار رودخانه قبل از طلوع خورشید روز چهارشنبه، آتش برپا کرده و در آنجا ورزش سوار کاری توسط جوانان انجام می شود و زنان نیز اقدام به پر کردن ظرف های خود با آب رودخانه هنگام بازگشت از آنجا می کنند و پس از رسیدن به خانه، آب درون ظرف را پیرامون خانه می ریزند.

خراسان

در مراسم آخرین چهارشنبه سال، مردم این استان با ریختن اندکی نمک درون کوزه های قدیمی که نشانه شوربختی بوده مراسم کوزه شکستن را برگزار می کنند و سپس داخل آن کمی زغال که نشانه سیاه بختی تلقی می شود و یک سکه کم ارزش می ریزند و بعد کلیه اعضای خانواده کوزه را دور سر خود می گردانند و در نهایت آخرین فرد وظیفه پرت کردن آن را از پشت بام خانه به کوچه برعهده دارد.

گیلان

در غروب آخرین چهارشنبه سال، مردم در روستاهای اطراف شهر رشت، اقدام به چیدن پوشال های برنج در 5 منطقه کنار هم می کنند و سپس با آتش زدن آن و ریختن کمی اسپند جهت دفع چشم زخم، کلیه اعضای هر خانواده 3 بار از بزرگ به کوچک از روی آن می پرند.

 تهران

در این شهر نیز، مردم پس از جمع آوری بوته های خشک از بیابان ها و آوردن آنها به شهر به کمک شتر، آن را در محله های مختلف می گرداندند. سپس اقدام به برپایی آتش با این بوته های خشک و لوازم کهنه و دور ریختنی حاصل از خانه تکانی بعد از غروب خورشید می کردند و با خواندن شعر سرخی تو از من، زردی من از تو از روی آتش می پریدند.

ارومیه

از اواسط ماه اسفند، جشن چهارشنبه آخر سال در استان آذربایجان غربی شروع می شود. در واقع، آغاز خانه تکانی از میانه ماه اسفند بوده و در شب چهارشنبه سوری پایان می یابد. همچنان اهالی این منطقه نام بایرام آیئی که به معنای ماه عید است را برای اسفندماه به کار می برند. رنگ کردن تخم مرغ با پوست پیاز، اسپند دود کردن، خوردن آجیل مخصوص این شب معروف به آجیل هفت رنگ، فال گوش ایستادن و شال انداختن جوانان، از مهمترین آداب این شهر برای چهارشنبه آخر سال می باشد.

تغییر آیین چهارشنبه سوری

تمامی آیین ها و یادمان هایی که مردم ایران در هنگامه های گوناگون بر پا می داشتند و بخشی از آنها همچنان در فرهنگ این سرزمین پایدار شده است، با منش، اخلاق و خرد نیاکان ما در آمیخته بود و در همه آنها، اعتقاد به پروردگار، امید به زندگی، نبرد با اهریمنان و بدسگالان و مرگ پرستان، در قالب نمادها، نمایش ها و آیین های گوناگون نمایشی گنجانده شده بود.

اما متاسفانه امروز این مراسم با پیرایه های خرافی ، دستخوش تغیر شده و هر ساله در روزهای پایانی سال باعث بروز اتفاقات همراه با خسارات جانی و مالی ، موجبات نگرانی خانواده ها را فراهم می سازد. هر ساله در آستانه ایام نوروز، شاهد گزارش های زیادی از نقص عضو افراد از (نابینایی دائم ،قطع دست و پا و انگشتان سوختگی اعضای بدن مرگ‌های فجیع و…) هستیم که فقط در اثر یک لحظه غفلت رخ می‌دهد.

اجرای سنت‌های قدیم باید در شرایطی برگزار شود که به اصل آن خدشه وارد نکند اما متاسفانه برخی از افراد با به کارگیری موادی که علاوه بر آلودگی صوتی، خطرات جانی را نیز به همراه دارد خاطرات این شب را تیره می‌کنند. بهتر است بگوییم، کسانی که با منفجر کردن ترقه و پراکندن آتش سلامتی مردم را هدف می‌گیرند، با تن دادن به رفتاری آمیخته به هرج و مرج روحی، آیین چهارشنبه سوری را تحریف کرده‌اند.